Алена Фірыновіч (Менск)
Інстытут гісторыі НАН Рэспублікі Беларусь

Дакументальныя матэрыялы НГАБ у г. Гародні па гісторыі паўстання 1863–1864 гг.: крыніцазнаўчы аналіз

Канцэптуальная ацэнка падзеяў паўстання 1863–1864 гг., нягледзячы на амаль 150-гадовы этап даследавання праблемы, па-ранейшаму поўніцца гістарыяграфічнымі міфамі, палітызаванымі і неабгрунтаванымі высновамі, панаваннем старых клішэ. Адна з прычын неадназначнасці тэарэтычнага асэнсавання праблемы бачыцца ў слабой яе прапрацоўцы на ўзроўні базы крыніц. Гісторыкамі актыўна вывучаліся архіўныя матэрыялы Літвы, Польшчы, Расіі, у той час як беларускія архівасховішчы доўгі час былі пакінуты без увагі. Для выпрацоўкі зладжанага навуковага погляду на дыскусійныя пытанні даследаванай тэмы неабходна ў поўнай, цэласнай і аб’ектыўнай форме ўвесці ў гістарычны абарот архіўныя дакументы, што знаходзяцца ў архівасховішчах Беларусі. Крыніцазнаўчы аналіз дакументальных матэрыялаў НГАБ у Гародні па гісторыі паўстання 1863–1864 гг. з’яўляецца мэтазгодным крокам для аб’ектыўнага асвятлення тых падзеяў.

Дакументы па гісторыі паўстання 1863–1864 гг. у НГАБ Гародні выяўлены ў фондах: ф. 1 “Канцылярыя Гродзенскага губернатара”, ф. 3 “Гродзенская губернская ваенна-следчая камісія па палітычных справах”, ф. 581 “Гродзенская палата крымінальнага і грамадзянскага суду”, ф. 1203 “Брэсцкая павятовая ваенна-следчая камісія”, ф. 1712 “Кобрынская павятовая ваенна-следчая камісія”, ф. 1713 “Слонімская павятовая ваенна-следчая камісія”, ф. 1714 “Ашмянская павятовая ваенна-следчая камісія”. Адзінкавыя дакументы захоўваюцца і ў іншых фондах.

Асаблівай каштоўнасцю вылучаюцца матэрыялы, змешчаныя ў ф. 1 “Канцылярыя Гродзенскага губернатара” (гл. Дадатак). Сабраная калекцыя прадстаўляе сабой рукапісныя, часткова друкаваныя арыгіналы дакументаў, якія непасрэдна прысвечаны падзеям паўстання 1863–1864 гг. Своеасаблівыя рысы вызначанага збору праяўляюцца ў іх тэматычнай і відавай агульнасці. Дакументы раскрываюць, галоўным чынам, палітыку царызму на Беларуска-Літоўскіх землях. Тэматычнае адзінства можна прасачыць нават па назвах справаў: “Дело о запрещении медикам-полякам заключать договора с крестьянами на их лечение”¹, “Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в западных губерниях сельских вооруженных караулов”², “Предложение Военного губернатора г. Гродно и Гродненского гражданского губернатора ноября 20 дня 1863 г. № 6717”³ і інш. Што тычыцца відавай характарыстыкі, то самымі пашыранымі з’яўляюцца распараджэнні, цыркуляры і інструкцыі. Вылучаныя дакументы можна аб’яднаць у групу арганізацыйна-распарадчай дакументацыі.

Цыркуляры і распараджэнні ўяўляюць сабой пісьмовыя дырэктывы, што высылаліся падначаленым установам для абавязковага выканання. Прычым назву “цыркуляр” мелі толькі дакументы міністра ўнутраных спраў, астатнія называліся “распараджэннямі”. Даволі часта распараджэнні фігуравалі пад афіцыйнай назвай “предложения”. Напрыклад, “Предложение Военного губернатора г. Гродно и Гродненского гражданского губернатора ноября 20 дня 1863 г. № 6717” пачынаецца з слова “предлагаю”, але па сутнасці ўтрымлівае канкрэтнае ўказанне распарадчага парадку: “...предлагаю Военным начальникам: 1. Принять под свое особое покровительство лиц, изъявивших желание присоединиться к православию и оградить их от притеснений, которые они могли бы навлечь на себя со стороны лиц, враждебных православию. 2. Если изъявили желание присоединиться к православию лица, содержащиеся под стражею по обвинению их в политических и других преступлениях, то немедленно отдалить их, если возможно, от прочих преступников католического исповедания, сообщать о них местному православному священнику и предоставить ему посещать этих лиц, дабы он лично мог убедиться искренно ли их желание и раскаиваются ли они в своих преступлениях”⁴.

Усе распараджэнні прадстаўленыя чарнавіком (сустракаюцца закрэсліванні, выпраўленні) і канчатковым варыянтам дакумента, што дазваляе прасачыць этапы яго стварэння, ход думак, ідэйныя змяненні. Цыркуляры ж захаваліся толькі ў канчатковым варыянце, і адзін з іх з’яўляецца спісанай копіяй з арыгінала – “Копия с циркулярного предписания Начальника Гродненской губернии Военно-уездным начальникам от 17 августа 1863 за № 3058”⁵.

Грыф “сакрэтна” меў толькі адзін цыркуляр (“Дело о запрещении медикам-полякам заключать договора с крестьянами на их лечение”). Сакрэтнасць дакумента вызначалася яго складальнікам у залежнасці ад таго, якое значэнне мела выконваемая мера. Зразумела, што забарона працы толькі па прычыне нацыянальнай прыналежнасці не магла быць абнародаваная, бо магла выклікаць абурэнне і супраціў царскай уладзе з боку польскай інтэлігенцыі⁶.

Большасць распараджэнняў і цыркуляраў носяць усеагульны характар. Яны прызначаныя на доўгачасовы тэрмін дзеяння на ўсёй тэрыторыі “Паўночна-Заходняга краю”. Напрыклад, “Распоряжение Виленского Военного, Ковенского, Гродненского и Минского генерал-губернатора и Главного Начальника Витебской и Могилевской губерний от 4 Июля 1863 г. №5449” усталёўвала сістэму мераў пакарання ўдзельнікаў паўстання 1863–1864 гг. Гэтым дакументам радугледжвалася: “...чтобы земли и усадьбы в казенных имениях на коих водворены шляхта, однодворцы и другие разночинцы, в случае участия их в мятеже, немедленно были отбираемы в распоряжение сельских крестьян и сельских обществ и предоставляющих сими последними в пользование крестьянам-огородникам и бобылям или кутникам, не имеющих полевых наделов… Имея при том в виду, что некоторые из огородников, и в особенности бобылей не смогут найти в отведенных им участках хозяйственного обзаведения ...и необходимых на этот предмет средствах, я предоставляю ...разрешать в подобных случаях выдачу в пособие таким лицам до 50 рублей серебром, относящих этот расход на счет виновных в мятеже”⁷.

Сустракаюцца распараджэнні і цыркуляры прыватнага характару. Яны прымаліся на кароткі тэрмін, закраналі вузкія пытанні і мелі тэрытарыяльнае абмежаванне. Напрыклад, “Циркуляр Министерства внутренних дел. Департамент полиции исполнительной от 4 Февраля 1869 г. № 18” паведамляў: “…сообщено было Вашему Превосходительству о разыскании в пределах вверенной Вам губернии неизвестно куда скрывшегося из г. Вологды, ксендза Валериана Ружицкого. Ныне получены сведения, что Ружицкий находится за границею, и по сему ему, как самовольно отлучившемуся из отечества, должен быть воспрещен навсегда возврат в наши пределы”⁸. Выкананне такіх цыркулярных прадпісанняў даручалася канкрэтнаму адміністратару, а не ўсім служачым краю.

Сутнасным працягам распараджэнняў і цыркуляраў з’яўляецца інструкцыя. Інструкцыя – гэта комплекс узаемазвязаных указанняў, правіл, якія ўсталёўвалі парадак і спосаб выканання і ажыццяўлення пэўных загадаў. З цыркуляра ці распараджэння пачыналася выкананне мерапрыемства, а інструкцыя падрабязна апісвала крокі і накірункі яго ажыццяўлення. Інструкцыі дадзенай калекцыі аб’ядноўваюцца тэматыкай загадаў. Яны дазваляюць прасачыць механізм кіравання Беларуска-Літоўскім краем. Напрыклад, “Инструкция для устройства военно-гражданского управления в уездах Виленской, Ковенской, Гродненской, Минской, Витебской и Могилевской губерний”⁹, “Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в Западных губерниях сельских вооруженных караулов”¹⁰.

Інструкцыі вылучанага збору накіроўваліся, як правіла, ваенным начальнікам паветаў. Мэтай іх дзейнасці Міхаіл Мураўёў лічыў “хуткае заспакаенне” даручаных ім паветаў. Змест інструкцый уражвае сваёй падрабязнасцю і прадуманасцю крокаў у рэалізацыі пастаўленых задач. Вось, што паведамляла “Инструкция Военным начальникам уездов”: “Во всяком случае нужно принять за норму следующие основания: 1. В уездном городе должно стоять столько рот, сколько необходимо для содержания караулов и для подания помощи отрядам, расположенным в уездах. 2. Прочие войска должны быть расположены таким образом, чтобы охранять пункты, которые важны: а) по количеству пролегающих там путей; б) по сочувствию жителей к инсургентам; в) по местным условиям, благоприятствующим пребыванию вблизи партии мятежников и г) по временной важности, которую приобрело какое-либо место”¹¹.

У дапамогу войску прызначаліся “сельские караулы”. Для іх арганізацыі была выпрацавана спецыяльная інструкцыя “Высочайше учрежденные в день 21 апреля 1863 г. правила для образования в Западных губерниях сельских вооруженных караулов”, чым падкрэслівалася значнасць сялянскай варты ў справе задушэння паўстання 1863–1864 гг. У прыватнасці, граф Мураўёў раіў: “При учреждении сельских караулов я рекомендую военным Начальникам большой такт. Пусть они имеют в виду, что крестьяне вообще более преданы Правительству, чем инсурекции, и что мятежники только рядом зверских мер, поселят в них такой страх, который существует у крестьян и до сих пор... Если будут примеры, что крестьяне возьмутся за караульную службу неохотно – нужно убеждать их во имя личной пользы и безопасности и доказывать словами и на деле”¹².

У інструкцыях змяшчаліся падрабязныя апісанні дзеянняў ваенных начальнікаў пры з’яўленні атрадаў паўстанцаў, даваліся неабходныя рэкамендацыі. Правілы грамадзянскага кіравання складаліся з улікам сацыяльных і нацыянальных асаблівасцей “Паўночна-Заходняга краю”. Аб чым сведчыць “Инструкция Военным начальникам уездов”. У ёй гаварылася: “За крестьянами по степени равнодушия к мятежу следуют евреи, богатые люди, в особенности, если они семейные; затем последовательно идут: отставные офицеры – католики, мелкие помещики, шляхта, бездомные люди и, наконец, ксендзы. По мере того, как преданность исчисленных здесь лиц становится сомнительнее, внимательнее должно быть наблюдение за их поведением и поступками, строже разбор их действий”¹³.

Такім чынам, крыніцазнаўчы аналіз распараджэнняў, цыркуляраў і інструкцый дае магчымасць згрупаваць сабраныя дакументы па відах, тэматыцы, характары прызначэння і тэрмінах дзеяння. Гэта спрыяе аналізу дакументаў, выяўленню іх інфармацыйнай навізны ў асвятленні гісторыі паўстання 1863–1864 гг. У дадзеным выпадку арганізацыйна-распарадчая дакументацыя, што захоўваецца ў НГАБ Гародні, спрыяе вывучэнню сістэмы кіравання Беларуска-Літоўскімі землямі ў час паўстання і пасля яго задушэння.

[1] НГАБ у г. Гародні. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 418. Арк. 1.
[2] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1375. Арк. 2.
[3] Тамсама. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 380. Арк. 25.
[4] Тамсама.
[5] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1375. Арк. 63.
[6] Тамсама. Ф. 1, воп. 6, ад.з. 418. Арк. 1.
[7] Тамсама. Ф. 1, воп. 31, ад.з. 9. Арк. 3.
[8] Тамсама. Ад.з. 182. Арк. 12.
[9] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1375. Арк. 24.
[10] Тамсама. Арк. 2.
[11] Тамсама. Ф. 1, воп. 22, ад.з. 1393. Арк. 2.
[12] Тамсама. Ад.з. 1375. Арк. 4.
[13] Тамсама. Ад.з. 1393. Арк. 6.

ДАДАТАК
Дакументы Фонда 1 “Канцылярыя Гродзенскага губернатара” НГАБ у Гародні па гісторыі паўстання 1863 г.