Jan Jerzy Milewski (Uniwersytet w Białymstoku)
doktor historii
Pamięć o Konstantym Kalinowskim w Polsce
Niewątpliwie najwięcej informacji poświęconych Konstantemu Kalinowskiemu zawdzięczamy jednemu z najwybitniejszych historyków polskich prof. Stefanowi Kieniewiczowi, badaczowi dziejów powstania styczniowego, autorowi najważniejszej monografii historii Polski wieku XIX. W tejże pracy Kieniewicz pisząc, że latem 1862 r. zawiązał się w Wilnie (spośród tamtejszych „czerwonych” czyli radykałów) Prowincjonalny Komitet Litewski stwierdza: „Najwybitniejszą postacią był w nim Konstanty Kalinowski, rewolucyjny demokrata przejęty myślą o ludowym powstaniu. Kalinowski wydawał w języku białoruskim tajne pisemko pt. „Mużycka Prauda”, w którym demaskował łupieżczy charakter carskiej reformy agrarnej i wzywał chłopów do wspólnej z Polakami walki o wolność i ziemię. Kalinowski i jego stronnicy ociągali się jednak z podporządkowaniem Komitetowi Centralnemu w Warszawie, nie mając pełnego zaufania do biorącego w nim górę „umiarkowanego nurtu”1 Rząd Tymczasowy zdawał sobie sprawę, że chłopów litewskich, ukraińskich i białoruskich mogło pociągnąć do wspólnej z Polakami walki z caratem tylko radykalne postawienie kwestii agrarnej. Rozumieli to także wileńscy i grodzieńscy „czerwoni” z Kalinowskim na czele, którzy wbrew intencjom „białego” kierownictwa powstania kontynuowali wśród chłopów rewolucyjno-powstańczą agitację.
Postać Konstantego Kalinowskiego, wielokrotnie wymieniana przez Stefana Kieniewicza, siłą rzeczy musiała trafić do podręczników historii kierowanych do uczniów, zwłaszcza szkół średnich. Stosunkowo dużo miejsca poświęca mu popularny autor podręczników w latach 90-tych XX wieku Leszek Antoni Szcześniak. Oceniając działania powstańcze na Litwie po rozbiciu oddziałów płk Zygmunta Sierakowskiego (maj 1863 r.) i powieszeniu go w Wilnie oraz zlikwidowaniu Wydziału Litewskiego Rządu Narodowego, podkreśła: „Niezmordowanie prowadził dalej akcję komisarz pełnomocny Rządu Narodowego na Litwie, Konstanty Kalinowski, ujęty dopiero w zimie i stracony.”2 Szcześniak w zasadzie w żadnym miejscu nie podaje narodowości Kalinowskiego, poza uwagą, że jego oddział działał na Białorusi. Dalej idące wnioski można wyciągnąć z lektury podręcznika autorstwa Grażyny Szelągowskiej, która w paragrafie pt. „Udział w powstaniu Polaków spoza Królestwa” pisze: „Na Żmudzi oraz Grodzieńszczyźnie do ruchu przyłączyło się chłopstwo, walcząc pod rozkazami Zygmunta Sierakowskiego, Konstantego Kalinowskiego i Walerego Wróblewskiego.”3 Ten fragment podręcznika jest potwierdzeniem silnej (mam nadzieję że w przeszłości) tendencji do zawłaszczania przez stronę polską całości tradycji dawnej Rzeczypospolitej.
Na początku XXI wieku sytuacja, jeśli chodzi o przedstawianie postaci Kalinowskiego, nie tylko nie poprawiła się (w niektórych podręcznikach są jedynie jednozdaniowe wzmianki o oddziale Kalinowskiego4), ale nawet wręcz pogorszyła się (nawet w podręcznikach o zakresie programowym rozszerzonym nie ma żadnej informacji o tym bohaterze powstania styczniowego5).
Przeciętny mieszkaniec Polski, jeśli pilnie uczył się historii i słyszał o Konstantym Kalinowskim, to nazwisko to kojarzy mu się z powstaniem styczniowym i – oczywiście – uważa go za Polaka. Inna sytuacja jest w tej części Polski, gdzie mieszkają Białorusini i działają organizacje białoruskie. Już w 1958 r. w Białymstoku część dawnej ulicy Sosnowej otrzymała nazwę Konstantego Kalinowskiego6.
Na przełomie lat 50-tych i 60-tych powstał nawet w Białymstoku, z inicjatywy białoruskiego tygodnika „Niwa”, komitet budowy pomnika Konstantego Kalinowskiego. Ostatecznie zamiast budowy pomnika w Białymstoku komitet ten wsparł budowę domu kultury w Gródku (niedaleko wsi Mostowlany, w której urodził się 21 stycznia 1838 r. bohater artykułu). Uroczyste otwarcie domu kultury w Gródku nastąpiło 6 czerwca 1965 r. – wówczas w ścianę wmurowano tablicę poświęconą Kalinowskiemu7. Jednak formalnie Dom Kultury w Gródku nie nosi imienia Konstantego Kalinowskiego, choć niewątpliwie miejscowość ta, jeśli chodzi o podtrzymywanie pamięci w Polsce o tym bohaterze, przoduje. Jest jeszcze tam ulica Kalinowskiego, ale nie wiadomo, co stało się z pamiątkami dotyczącymi rodziny Kalinowskiego po likwidacji szkoły w Mostowlanach, gdzie były przechowywane. Jeszcze w 1988 r. obchodzono uroczyście w rodzinnej miejscowości 150. rocznicę urodzin Konstantego.
Pamięć Konstantego Kalinowskiego we współczesnej Polsce najbardziej została spopularyzowana w wyniku nazwania w 2006 roku jego imieniem programu pomocy stypendialnej dla studentów białoruskich, którzy byli represjonowani we własnym kraju za działalność opozycyjną.
Warto dodać, że także społeczność białoruska na Litwie stara się utrwalić ślady działalności Kalinowskiego. I tak w Wilnie, na ścianie kamienicy, tuż obok kościoła Ducha św., w której mieszkał on przez pewien czas, jest pamiątkowa tablica (w jęz. białoruskim i litewskim). Natomiast w Solecznikach 19 listopada 1999 r. z inicjatywy Białoruskiego Centrum Kultury odsłonięto pomnik Kalinowskiego, na którym jego nazwisko jest wyryte w trzech językach: białoruskim, litewskim i polskim. Na zakończenie trzeba jeszcze zwrócić uwagę na biogram Kalinowskiego w Wielkiej Encyklopedii PWN, w którym podaje się, że jeden z przywódców powstania styczniowego na Litwie i Białorusi urodził się w Mostowlanach koło Wołkowyska (Zachodnia Białoruś)8. Obecnie Mostowlany znajdują się w powiecie białostockim.
[1] Kieniewicz S. Historia Polski 1795-1918. Warszawa, 1970. S. 245.
[2] Szcześniak L. A. Dzieje nowożytne i najnowsze od połowy XIX wieku do roku 1918. Podręcznik do szkół średnich klasy III liceum ogólnokształcącego oraz klasy II technikum i liceum zawodowego. Warszawa, 1990. S. 39
[3] Szelągowska G. Historia. Dzieje nowożytne i najnowsze 1815-1870. Podręcznik do klasy III liceum ogólnokształcącego. Warszawa, 1996. S. 265.
[4] Np. Kozłowska Z., Unger J., Unger P., Zająć S. Poznajemy przeszłość od początku XVIII wieku do 1939 roku. Podręcznik do liceum ogólnokształcącego. Zakres rozszerzony. Toruń, 2009. S. 146.
[5] Np. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Roszak A., Szymczak M. Czasy nowożytne. Historia 2. Zakres rozszerzony. Podręcznik do liceum ogólnokształcącego. Gdynia, 2007; Popiołek B. Historia. Ludzie i epoka. Klasa 2. Kraków, 2009.
[6] Gazeta Wyborcza. 7 XI 2006.
[7] Chmielewski J. Zapomniany bohater z Gródka // Czasopis. 7. VIII. 2005.
[8] Wielka Encyklopedia PWN, t.13, Warszawa 2003, s.144.
