Сьвіслацкія аркушы - Кастусь Каліноўскі

Каміла Янушкевіч, Язэп Янушкевіч

"Трэці" Кастусь Каліноўскі не падцвердзіўся

Меркаваны фотаздымак Кастуся Каліноўскага на крыміналістычнай экспертызе

На пачатку ХХІ стагоддзя дзіўным чынам даводзіцца канстатаваць: гісторыя беларускай фатаграфікі пазамінулага XIX ст. не напісаная. І не раскрытая аніякім чынам, аніякай манаграфіяй (у адрозненне, скажам, ад гісторыі айчыннай архітэктуры, жывапісу і інш., не кажучы пра няблага вывучаныя гісторыі беларускай літаратуры і мовы, дзе налічваецца сотні даследаванняў).

Адзін з відавочных момантаў такога занядбання бачыцца ў тым, што на бальшыні ацалелых фотаадбіткаў XIX стагоддзя — стагоддзя Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Францішка Багушэвіча, Кастуся Каліноўскага, Рамуальда Траўгута, Ігната Грынявіцкага — захаваліся абрысы "не тых герояў": пад савецкай акупацыяй яны блага ўкладаліся ў канцэпцыю адмірання беларускай мовы і пабудовы адзінай "савецкай нацыі".

Наогул, належыць памятаць, што ХІХ ст. — гэта й стагоддзе Джузэпе Гарыбальдзі, Шымана Канарскага, Адама Міцкевіча. У тыя паднявольныя часы сам факт захавання твораў і фотаадбіткаў правадыроў нацыянальна-вызвольных рухаў пагражаў жыхарам Паўночна-Заходняга Краю высылкай "у нялюдскую зямлю".

Найбольшая колькасць рукапіснага і фатаграфічнага матэрыялу захоўваецца ў архівах Летувы і Польшчы. Нашая архіўная Мекка — гэта, бясспрэчна, Дзяржаўны гістарычны архіў Летувы, дзе амаль у некранутым выглядзе ацалеў "Архіў музея графа М. М. Мураўёва". Зборы яго, паводле гісторыка Вольгі Гарбачовай, налічваюць каля 600 фотаздымкаў перыяду 60-х гадоў ХІХ — пачатку ХХ ст. Менавіта ў ім знаходзіцца неаднатаваны фотаздымак русявага дзецюка, з пазнакай алоўкам на адвароце з "пытальнікам": "К. Каліноўскі", які, на думку дацэнта В. Гарбачовай, "вельмі падобны на К. Каліноўскага"¹.

Такім чынам, нам прапаноўваецца, "трэці фотапартрэт" правадыра паўстання — пасля класічных адбіткаў: Кастуся Каліноўскага ў поўны рост (ля люстэрка) і пагруднай выявы Кастуся ("з чорным гальштукам").

Сапраўды, побач з адзначаным здымкам² знаходзяцца выявы выключна паўстанцаў: Людвіка Звяждоўскага, Ігната Здановіча, Зыгмунта Серакоўскага, Аляксандра Скірмунта, Баляслава Свентаржэцкага, Багуслава Семірадскага, Альфрэда Ромэра, Браніслава Залескага, Ціта Далеўскага, графа Лявона Плятэра, Эдуарда Чыжэўскага і іншых³. Аднак навукова пацвердзіць (або адкінуць) гіпотэзу адносна "трэцяга фота Каліноўскага" можа толькі судовая экспертыза. Нагадаем, што ўжо аднойчы гісторыкі прамахнуліся — памылкова прыпісаўшы правадыру нацыянальна-вызвольнага супраціву фатаграфію паўстанца са стрэльбай-ружжом⁴.

Таму да пытання экспертызы трэба падысці паважна.

7 сакавіка 2014 года мы звярнуліся з адпаведнай заявай у Галоўнае ўпраўленне крыміналістычных экспертыз Дзяржаўнага камітэта судовых экспертыз Рэспублікі Беларусь у Менску. У якасці матэрыялу на экспертызу былі аддадзеныя тры фотаздымкі:

Здымак Ахілеса Банольдзі (Каліноўскі ў поўны рост);
Здымак пагрудны (з чорным гальштукам);
Здымак, які В. Гарбачова прапануе лічыць за фота Каліноўскага.

Цікава, што ўсе здымкі, зробленыя прыкладна ў адзін час (перад паўстаннем), у апісанні эксперта-крыміналіста былі вызначаныя з розніцай у дзясятак (і больш!) гадоў.

№1 "…На здымку выяўлены мужчына ў поўны рост. Мужчына — антрапалагічнага тыпу, еўрапеоід, узрост на выгляд — каля 35 гадоў. Галава яго павернутая да аб'ектыва левым паўпрофілем. У мужчыны цёмныя валасы. На твары ў мужчыны маецца расліннасць у выглядзе вусоў і барады цёмнага колеру…"

"Фотаздымак №2 чорна-белы, прастакутнай формы. На здымку пагрудным мужчына... антрапалагічнага тыпу, еўрапеоід, узрост на выгляд — каля 30-ці гадоў. Ракурс здымка — блізкі да анфаснага. У мужчыны цёмныя валасы…"

"Фотаздымак №3 чорна-белы, прастакутнай формы. На здымку мужчына ў поўны рост. Мужчына — антрапалагічнага тыпу еўрапеоід, узрост на выгляд — каля 20 гадоў. Галава ў яго павернутая да аб'ектыва левым паўпрофілем. У мужчыны цёмныя валасы…"


Фота №1		Фота №2		Фота №3

Выснова крыміналістычнай экспертызы — наступная:

1. На фотаздымку №1 і №2 выяўлены адзін і той жа чалавек.

2. Вызначыць, ці з'яўляецца чалавек на фотаздымку №3 тым жа чалавекам, што і на фотаздымках №№1, 2, не ўяўляецца магчымым"⁵.

Апошняя няпэўнасць — нібыта з прычыны нездавальняльнай якасці прапанаванага фота. Але, што важна на дадзеным этапе, станоўчага адказу пра падабенства таксама няма. Таму "пытальнік", пастаўлены нейкім мураўёўскім падручным, застаецца, пакідаючы прастору для розных версій⁶.

Разгледжаны "пытальнік" на адвароце паўстанцкага фота — адзін з нешматлікіх прыкладаў, калі подпіс не дадае інфармацыі, а наадварот, заблытвае. Большасць падпісаных паўстанцкіх фота нясуць найкаштоўнейшыя звесткі, якіх не сустрэнеш часам і на дзясятках архіўных аркушаў:

"Дмитрий Базанов, отставной юнкер Староингермандского полка. Отобрано от мятежника в шайке Нарбута"⁷;

"Вельчинский. По показанию пленных бывший поручик Русской службы, а в шайке Капитан (ранен, в плену и доставлен в крепость)"⁸;

"Ксендз Александрович. Начальник Новоалександровского уезда, член Революционной организации. —1864"⁹;

"Доктор Мечислав Оттонович Глиндзич — Начальник Волковыского уезда, член Революционной организации. — 1864. Mieczysław Glindzicz"¹⁰;

I калі пра праваслаўнага Змітра Базанава з Гарадзеншчыны (найбліжэйшага паплечніка Кастуся Каліноўскага) або каталіцкага святара Александровіча ў гістарычных даследаваннях можна адшукаць нейкія звесткі, дык пра Вяльчынскага ці Гліндзіча — няма аніякіх. Зрэшты, усе названыя персаналіі адсутнічаюць у айчыннай "Энцыклапедыі гісторыі Беларусі"... А калі насур'ёз — дык перад айчыннымі гісторыкамі ў поўны рост паўстае неабходнасць стварыць капітальнае энцыклапедычнае выданне, прысвечанае паўстанню 1863–1864 гадоў.

Узіраючыся ў фотаадбіткі паўстанцаў належыць таксама памятаць: бальшыня здымкаў хоць і зроблена ў ХІХ ст., але героі ўжо апынуліся ва ўзросьце. Бязвусыя дзецюкі парабіліся барадатымі катаржнікамі… Таму ў позірках сібірскіх ссыльных зусім іншая настраёвасць...

...Наколькі кожнаму з нас хочацца адшукаць свайго продка на гэтых сотнях здымкаў, заўважыць хоць нейкае візуальнае падабенства ў рысах абліччаў сваіх крэўных! Зразумець, што ж перажывалі яны, перш чым адышлі на Неба, спаўна адпакутаваўшы тут і не трацячы надзеі, што "адно з праўдай у грамадзе згодна дажджэш, Народзе, старасцi свабодна"...