Крый божа рабіць дурнямі ворагаў...

На эшафот звычайна выходзяць дзве катэгорыі людзей: кáты і злачынцы.

Дакладней — тыя, каго кáты назавуць злачынцамі.

Для адных — злачынец. Для другіх — герой. Гэты водападзел часта непазбежны. Асабліва ў свеце, дзе злачынцам можна стаць за крытычнае слова ў адрас тырана ці сшытак вершаў на роднай мове. А па абодва бакі водападзелу цячэ будзённае чалавечае жыццё — няспынная барацьба белага і чорнага. І белае ў гэтай барацьбе перамагае далёка не заўсёды.

Сцэна са спектакля "Кастусь Каліноўскі"

Сцэна — як эшафот.

На далёкім плане — словы "Мужыцкай праўды".

Дэкарацыі ў шэрых колерах.

Што ёсць шэрае? Усяго толькі адценне белага або чорнага? Ці ўзаемнае пранікненне белага і чорнага адно ў адно?

"Настаў час"... "Дасць волю"... Ці пачутыя былі гэтыя словы? Чаму яны такія цьмяныя? Мабыць, пажоўклі ад часу... А можа, гэта яны дагараюць? Грэбліва кінутыя ў агонь старанным імперскім службоўцам... Ці абыякавым беларускім мужыком...

Гістарычная трагедыя "Кастусь Каліноўскі. Смерць і неўміручасць" была напісаная ў 1963 г., да стогадовага юбілею паўстання супраць Расейскай імперыі. Але пастаўлена яна будзе толькі праз 15 гадоў — на сцэне віцебскага тэатра імя Я. Коласа. І стане значнай падзеяй у тэатральным жыцці Беларусі. Тым больш, што ў савецкі час спектаклі на сюжэты нацыянальнай гісторыі можна было літаральна пералічыць па пальцах. Прэм'ера адбылася ўвосень 1978 г. Выпадкова так сталася ці не, але год гэты таксама быў юбілейны: мінала 140-я гадавіна ад нараджэння Каліноўскага.

Малады рэжысёр Валеры Мазынскі ўжо меў досвед працы з гістарычнай драматургіяй. За два гады да гэтага ён ужо паставіў "Званы Віцебска" — яшчэ адзін выбітны твор Уладзіміра Караткевіча.

Караткевічавы п'есы для ўвасаблення на сцэне няпростыя. Крытыкі наракаюць на іх завялікі аб'ём. Гавораць пра празмерную паэтычнасць і рамантызм. Але ў той жа час тут прысутнічае галоўнае — праўда. Аўтар рашуча ўзнімаецца па-над прымітыўнай традыцыяй паказваць "нашых" прыгожымі і разумнымі, а "ворагаў" — агіднымі і дурнымі. Традыцыяй, якая добра нагнала аскому ў літаратуры, тэатры і кінематографе.

"Крый божа рабіць дурнямі ворагаў", — адмыслова заўважае Караткевіч акторам. — "Мураўёў, магчыма, нават разумнейшы за Кастуся. Іначай перамога не далася б яму так параўнаўча лёгка".

Аўтар пісаў свой твор як руну, паданне. І таму прасіў актораў быць стрыманымі ў сваіх ролях. Гледачы мусілі ўбачыць не вострасюжэтную драму, а легенду. Баладу з мінулых часоў, якая б прымусіла іх суцішыцца і задумацца.

Спектакль, натуральна, атрымаўся не пазбаўленым пафасу. Але пафас той не быў гучнагалосай казёншчынай. У пастаноўцы вельмі добра паказвалася супрацьстаянне двух лагераў. Двух светапоглядаў. Палярных пачаткаў чалавечага жыцця. Кожнае з якіх мае сваю логіку, сваю ідэйную структуру і абгрунтаванне.

На адным баку — Кастусь Каліноўскі ў выкананні Уладзіміра Куляшова. На другім — Міхаіл Мураўёў, увасоблены Фёдарам Шмакавым. Гэта ключавыя фігуры пастаноўкі. Менавіта праз іх супрацьборства яскрава высвечваецца вечны канфлікт двух згаданых цывілізацыйных пачаткаў. Волі і Рабства.

Уладзімір Куляшоў (Кастусь Каліноўскі)		Фёдар Шмакаў (Міхаіл Мураўёў)

Каліноўскі робіць свой выбар. Мураўёў той выбар ужо даўно зрабіў. У маладосці ён быў у падобным становішчы. І выбраў сваё. У выніку — цяпер яны па розныя бакі барыкадаў. Амаль у літаральным сэнсе. А на іх фоне — нібы выпісаныя на вялікім палатне рэзкімі мазкамі — акрутная подласць палкоўніка Цапліна, чыстае каханне Караліны Яцыны, класічная sancta simplicitas сялянства. І невядома, хто тут у большай ступені сімвалізуе беларускі народ: бахарэвіцкія мужыкі, гатовыя ў першай карціне ўчыніць самасуд над камандзірам паўстанцаў, ці Нямы Ян, які пасля перажытага не ў стане слова вымавіць у сваю абарону.

Напружанасць і трагізм дзеі выразна падкрэсліваліся музыкай Сяргея Картэса, асобныя фрагменты якой В. Мазынскі пазней скарыстае ў дакументальнай стужцы "Каліноўскі. Апошнія дні".

Рэжысёру-пастаноўшчыку ўдалося па-сапраўднаму раскрыць на сцэне адну з гераічных старонак беларускай гісторыі. Спектакль быў прыхільна прыняты гледачамі і крытыкай. У прэсе публікаваліся ўхвальныя водгукі. Неўзабаве пасля прэм'еры выканаўца ролі Каліноўскага атрымаў званне Народнага артыста Беларусі, а Беларускае радыё зрабіла аўдыёверсію спектакля.

Гэта быў несумнеўны поспех.

Пастаноўка В. Мазынскага і цяпер прызнаецца "найбольш арыгінальным увасабленнем вобразу Каліноўскага ў беларускім тэатры"¹. З перапынкамі яна ішла на Коласаўскай сцэне каля дзесяці гадоў, паказвалася на гастрольных пляцоўках. У 1986 г. віцебскі "Кастусь Каліноўскі" быў прадстаўлены літоўскай публіцы на фестывалі ў Коўне.

Спектакль сышоў з падмосткаў напярэдадні вялікіх грамадскіх пераменаў, перадаўшы нябачную эстафету новым героям і вобразам. І стаўшы прадвеснікам з'яўлення ўжо ў незалежнай Беларусі цэлай серыі гістарычных пастановак сталічнага Купалаўскага тэатра: "Князя Вітаўта", "Чорнай панны Нясвіжа", "Саламеі".