Праваслаўныя святары ў студзеньскім паўстанні

Мы не шмат ведаем пра ўдзел праваслаўнага кліру ў студзеньскім паўстанні. Адзінкавыя паведамленні мемуарыстаў або згадкі ў вусных паданнях, некалькі прозвішчаў у манаграфіі кс. Жыскара (Агасфера)² "Тунка". І гэта ўсё. Цікавячыся гэтай тэмай, я звярнуўся да дырэктара Віленскага дзяржаўнага архіва пана В. Студніцкага³ па неабходную інфармацыю і доступ [у архіў] для азнаямлення з даўнімі актамі віленскага генерал-губернатара часоў паўстання. Просьба мая была прынятая надзвычай зычліва.

З алфавітных спісаў следчай камісіі і вайсковага аўдытарыята высветлілася, што колькасць праваслаўных святароў, так або іначай звязаных з паўстаннем на тэрыторыі былых Літвы і Беларусі (колішніх Віленскай, Ковенскай, Гародзенскай, Менскай, Віцебскай, Магілёўскай і часткі Аўгустоўскай губерняў), складае 14 чалавек.

Перш за ўсё неабходна сказаць, што было б памылкай тлумачыць удзел гэтых святароў у паўстанні нейкай традыцыйнай сімпатыяй праваслаўнага кліру да Польшчы. Традыцый гэтых ужо не было. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай Масква паспяшалася б ліквідаваць такога кшталту настроі. Канчаткова давершыла справу суворая русіфікатарская рука Сямашкі⁴ ў час скасавання Уніі.

Разам з тым, з усёй упэўненасцю можна сцвярджаць, што гэты, зрэшты, слабы ўдзел праваслаўнага святарства ў паўстанні быў водгуллем скасавання Уніі 22 гадамі раней. Бо там былі або сыны ўніяцкіх ксяндзоў, або самі былыя ўніяцкія святары, у сем'ях якіх яшчэ жылі польскія традыцыі, а ў хатах панавала польская мова. Доказам гэтага ёсць тое, што жонкі і дочкі некаторых святароў былі каталічкамі (а сыны — праваслаўнымі). Гэта вынік шлюбаў уніятаў з лаціністкамі, пры якіх нашчадкі хрысціліся ў царкве ці касцёле ў залежнасці ад полу бацькоў. Паколькі пры скасаванні Уніі ў праваслаўныя залічвалі толькі ўніятаў, таму часта сустракаліся праваслаўныя сем'і з колішніх уніяцкіх, дзе кабеты ці мужчыны былі лацінскімі католікамі. Штопраўда, існавала прадпісанне Сямашкі, каб навернутыя з уніяцтва праваслаўныя святары пастараліся далучыць да праваслаўя сваіх жонак і дачок-каталічак. Аднак, як падаецца, указанне гэтае строга не выконвалася. У той час як даўнія праваслаўныя святары […]⁵ станавіцца не маглі з увагі на каноны царквы. Зрэшты, і самі клірыкі на следстве прызнавалі, што каталіцкасць у іхніх сем'ях ёсць перажыткам колішняй Уніі.

На жаль, у дачыненні да большай часткі святароў захавалася мала судовых дакументаў, якія б давалі мажлівасць дасканалага вывучэння справы. Часткова гэта можа тлумачыцца тым, што адданне пад вайсковы суд за ўдзел у паўстанні праваслаўнага святара выклікала непажаданае хваляванне сярод новадалучаных праваслаўных. Акрамя гэтага закон патрабаваў, каб перад адданнем пад суд святар папярэдне быў асуджаны царкоўным судом, і толькі пасля выключэння з духоўнага саслоўя ён мог быць выданы суду свецкаму. Прытым справа мусіла разглядацца ў Сінодзе ў Санкт-Пецярбургу. А паколькі настроі там былі не заўжды прыхільныя да Мураўёва, гэта магло быць нявыгадна Вільні. З гэтай прычыны падобныя справы стараліся вырашыць на месцы, ужываючы ў паразуменні з духоўнымі ўладамі менш адчувальныя пакаранні адміністрацыйна — без аддання пад суд.

Таму слядамі гэтых спраў засталіся адно кароткія нататкі ў спісах следчай камісіі. Пералік святароў адкрывае а. Мароз Мікалай, 43 год, сын праваслаўнага святара (імаверна, уніята), жанаты. Меў дачку Параскеву. Выхаванец віленскай (т. зв. "літоўскай") праваслаўнай духоўнай семінарыі⁶, якую не скончыў. Настаяцель царквы ў Лапаціне⁷ Пінскага павета. Абвінавачаны ў тым, што ў адну з нядзель пасля набажэнства выклікаў да сябе на кватэру 8 шляхціцаў (праваслаўных з ваколіцы Каўбы⁸), прачытаў ім адозву Нацыянальнага ўрада, якая заклікала народ да зброі, і намаўляў шляхту далучацца да паўстанцкіх атрадаў. Калі ж шляхта на гэта не згадзілася, сказаў: "за гэта можа быць куля ў лоб". Потым прачытаў адозву свайму дзяку Пракаповічу і на заўвагу апошняга, што, калі прыйдуць паўстанцы, ён уцячэ ў лес, а. Мароз адказаў: "няма чаго баяцца паўстанцаў, я і сябе і вас здолею абараніць". Пагалоскі пра дзеянні а. Мароза дайшлі да ведама свяшчэнніка Страховіча з Мясяцічаў⁹, які, маючы з Марозам нейкі канфлікт, данёс пра яго паліцыі.

Спачатку следства вялося з удзелам прадстаўніка царквы і ставілася да абвінавачанага, здаецца, досыць прыхільна. Пабачыўшы гэта, Страховіч напісаў у следчую камісію ананімку, пагражаючы, што калі так будзе далей, [яму] прыйдзецца звярнуцца з гэтай справай да Мураўёва.

Адметна, што Менская праваслаўная кансісторыя не бачыла падстаў аддаваць а. Мароза пад свецкі суд. Яго збіраліся часова адхіліць ад абавязкаў і змясціць у адзін з манастыроў Расіі да часу, пакуль абдумаецца. Такое рашэнне не задавальняла Мураўёва, які звярнуўся ў Сінод з патрабаваннем пазбавіць а. Мароза духоўнага сану і адправіць у манастыр на ўсё жыццё. Сінод, нягледзячы на тое, што ўжо меў іншае заключэнне з Менска і ведаў куды хіліць Мураўёў, прыняў рашэнне годнае Пілата. Бо спярша загадаў а. Мароза зачыніць у манастыры ў Суздалі¹⁰, аддаўшы пад юрысдыкцыю Расейскай кансісторыі ва Ўладзіміры (Расея). А ўрэшце — пазбавіў абвінавачанага духоўнага сану і перадаў у распараджэнне Мураўёва, які тут жа загадаў аддаць няшчаснага святара пад палявы суд. Прысуд — 10 гадоў катаргі.

Пра далейшы лёс а. Мароза вядома ад кс. Жыскара: пасля частковага адбыцця пакарання ён быў трыманы разам з каталіцкімі ксяндзамі ў Тунцы¹¹, а пазней пакінуты ў Сібіры на пасяленні. Постаць а. Мароза, праваслаўнага святара і польскага патрыёта, мусіць быць ушанаваная для нашчадкаў хаця б сціплымі таблічкамі ў віленскай праваслаўнай семінарыі і ў лапацінскай царкве (пінскай епархіі). Сумнеўна, ці адважыцца на тое расейская праваслаўная іерархія.

А. Лойка Мікалай¹² (былы ўніяцкі ксёндз), протаіерэй, былы дэкан (дабрачынны) Ігуменскага дэканата, святар з Грабёнкі¹³ таго ж павета Менскай губерні. Абвінавачаны ў тым, што 22 красавіка 1863 г. на патрабаванне атрада паўстанцаў прачытаў сялянам у царкве маніфест аб паўстанні (не зрабіўшы пасля адыходу атрада ніякіх тлумачэнняў); добраахвотна перадаў гэтаму ж атраду правіянт; забараняў сялянам браць удзел у затрыманні паўстанцаў (бо, як ён казаў, урад мае для гэтага досыць узброеных жаўнераў, а селянін — безабаронны, і паўстанец можа яго забіць або скалечыць). Меўся намаўляць свайго сына Міканора (праваслаўнага) да ўступлення ў паўстанцкі атрад.

Характэрнымі ёсць пабочныя абвінавачанні, а менавіта: прапаноўваў сялянам узяць на парукі звязанага з паўстаннем абшарніка Весіка; у хаце і са шляхтай размаўляў па-польску, а з сялянамі — па-сялянску (беларуску); пад так званай расай насіў сутану каталіцкага святара; забараняў называць сябе "бацюшкам", або "свяшчэннікам", але толькі "ксяндзом" ці "панам"; трымаў у сябе 46 пячатак колішніх уніяцкіх цэркваў свайго дэканата, замест таго, каб адаслаць іх у кансісторыю для знішчэння.

Выпадак з прачытаннем маніфеста а. Лойка тлумачыў не без долі гумару: "калі б на маім месцы быў адзін афіцэр або сам генерал, дык таксама са страху перад паўстанцамі выканаў бы іхні загад".

І ў гэтай справе праваслаўная кансісторыя таксама не палічыла магчымым аддаць а. Лойку ваеннаму суду, вырашыўшы адхіліць яго ад духоўнай дзейнасці і накіраваць у манастыр Менскай ап. да часу перамены настрояў абвінавачанага. З такім рашэннем не пагадзіўся Мураўёў, прадставіўшы ў Сінод прапанову аб пазбаўленні а. Лойкі духоўнага сану і пажыццёвым зняволенні ў адным з манастыроў Расеі.

[Гэтым разам] з прапановай Мураўёва — ці з увагі на выпадак з а. Марозам, ці таму, што зорка Мураўёва ў Пецярбургу пачала блякнуць — Сінод не згадзіўся, але пастанавіў часова адхіліць а. Лойку ад абавязкаў і да часу выпраўлення выслаць у Калугу [ў манастыр]. Далейшы ягоны лёс невядомы.

А. Дымінскі Тэадозій, дыякан, манах манастыра ў Супраслі¹⁴ Гародзенскай губерні (былы кляштар базыльянаў). У чым палягаў ягоны ўдзел у паўстанні, сказаць цяжка, паколькі ніякіх дакументаў па гэтай справе не захавалася. Існуе толькі кароткая згадка ў спісах, што ягоныя дакументы адасланыя мітрапаліту (Сямашку) для звальнення.

Там мусіла быць нейкае цяжкае [з пункту гледжання ўладаў] злачынства, паколькі кс. Жыскар згадвае пра Дымінскага ў ліку ксяндзоў, зняволеных у Тунцы (пераведзеных з катаргі). Пазней а. Дымінскі быў пакінуты на жыхарства ў Сібіры¹⁵.

А. Скабалановіч (імя ў спісах не пазначанае), настаяцель царквы ў Нарачы¹⁶ Вілейскага павета. Разам са сваімі дочкамі-каталічкамі Юзэфай і Людвікай абвінавачаны ў падтрыманні сувязі з паўстанцамі і дастаўцы ім правіянту. Сумеснае рашэнне Мураўёва і Сямашкі сапраўды д'ябальскае. Былога а. Скабалановіча выдалілі з парафіі і перавялі іераманахам у Жыровіцкі манастыр (іначай кажучы, асудзілі на беднасць і немагчымасць утрымліваць сям'ю). Дачок жа разам з маці Юліяй, якая ў злачынстве не ўдзельнічала, выселілі ў Гомельскі павет пад нагляд паліцыі. Відавочна, у гэтым выпадку Мураўёў і Сямашка спрабавалі прымусіць пані Скабалановіч з дочкамі прыняць праваслаўе.

А. Янушкевіч Юзаф, 82-гадовы стары, святар царквы ў Хаценчыцах¹⁷ Вілейскага павета (4 сыны праваслаўныя і 2 дачкі-каталічкі). Абвінавачаны ў тым, што прымаў і хаваў паўстанцаў. Справу ўзняў псаломшчык а. Янушкевіча — Патомскі, які, сабраўшы сялян, уварваўся ў дом святара і зрабіў вобшук, знайшоўшы там схаванага паўстанца Андрэя Кацэлу¹⁸. Бедны стары святар так раз'юшыўся, што некалькі разоў ударыў псаломшчыка па твары. Рашэнне Мураўёва: а. Янушкевіча выдаліць з парафіі па старасці, а справу каталіцкай веры дачок перадаць праваслаўным духоўным уладам. Псаломшчыка — узнагародзіць.

На гэтым праваслаўныя святары, пакараныя ў сувязі з паўстаннем, заканчваюцца. Шэраг іншых, а менавіта: Баліцкі Ігнат (Вілейскі павет), Катлінскі Аляксей (Барысаўскі павет Менскай губерні), Брадоўскі Павел (Полацкі павет Віцебскай губерні), Высоцкі Антон (Аршанскі павет), Скальскі Юльян (Вілейскі павет), Слупскі Ян¹⁹ (Магілёўская губерня), Манькоўскі Пётр (Барысаўскі павет Менскай губерні), Карнажыцкі Васіль (Віцебская губерня) і Міхалоўскі Юзаф (Магілёўская губерня) — хоць і былі прыцягнутыя да адказнасці за істотны ўдзел у паўстанні, але ці ў выніку таго, што абвінавачанне было беспадстаўным, ці таму, што абвінавачаныя знайшлі спосаб абараніцца, былі апраўданыя.

Да гэтага ж перыяду адносіцца і справа святара Каўганкіна Мікалая (расейца) з Віцебскай губерні, абвінавачанага ў падробцы подпісу валасных уладаў на фальшывым прашэнні каталіцкіх сялян адной з вёсак аб прыняцці праваслаўя. Суд пастанавіў прашэнне ў прысутнасці зацікаўленых асоб знішчыць, а справу Каўганкіна перадаць на разгляд духоўным уладам.

Акрамя гэтага ў спісах згадваецца вялікая колькасць спраў на асоб — выхадцаў з праваслаўнага ды уніяцкага святарства — якія былі абвінавачаны ва ўдзеле ў паўстанні і асуджаны на катаргу, зняволенне ці высылку.

P. J.

Пераклад з польскай.

Ад перакладчыка

Янка Пазняк — беларускі палітычны дзеяч, публіцыст, адзін з заснавальнікаў беларускай хрысціянскай дэмакратыі. Верагодны аўтар артыкула. Разам з тым, шэраг акалічнасцяў, а ў прыватнасці, тое, што тэкст пра праваслаўных святароў у паўстанні 1863–1864 гг. у Беларусі напісаны выключна з польскацэнтрычных пазіцыяў, выклікае пэўныя сумневы ў аўтарстве актыўнага ўдзельніка беларускага нацыянальна-вызваленчага руху, які неаднойчы зведваў жорсткі пераслед з боку ўладаў міжваеннай Польшчы. Мажліва, артыкул напісаны іншым чалавекам з такім жа імем і прозвішчам.

Публікуецца ў перакладзе на беларускую з неабходнымі заўвагамі і каментарамі.

Зміцер Кузменка.